दिवाळी हा भारतातील सर्वात मोठा उत्सव आहे. पण महाराष्ट्रातील दिवाळी परंपरा आणि त्याची खास वैशिष्ट्ये इतर राज्यांपेक्षा वेगळी आहेत. पण महाराष्ट्रातील दिवाळीला स्वतःचे खास रंग, गंध आणि परंपरा आहेत. महाराष्ट्राच्या संस्कृतीत दिवाळीला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे.
हा फक्त एक सण नाही, तर कुटुंब, समाज आणि आपुलकी एकत्र आणणारा उत्सव आहे. दिवाळीचे दिवस आल्यावर प्रत्येकाच्या घरात आनंद, उत्साह आणि नवनवीन सुरुवातीची चाहूल लागते. दिवाळी म्हणजे दिव्यांचा उत्सव, पण त्याचबरोबर तो आनंद, एकोपा आणि संस्कृतीचे प्रतिबिंब देखील आहे.
Table of Contents
महाराष्ट्रातील दिवाळी परंपरा व 7 खास वैशिष्ट्ये
1. दिवाळीची सुरुवात – वसुबारसपासून
महाराष्ट्रात दिवाळीची सुरुवात वसुबारसपासून होते. या दिवशी गाई-म्हशींची पूजा केली जाते. शेतकरी वर्गासाठी हा दिवस विशेष महत्त्वाचा असतो. गाई-म्हशींना सजवले जाते, त्यांना तेल लावले जाते आणि त्यांच्या अंगावर फुलांच्या माळा घातल्या जातात. शेतकरी आपल्या दुधाळ जनावरांचे आभार मानतो कारण हेच जनावर त्याच्या रोजच्या जीवनाचा आधार असतात. त्यामुळे वसुबारस हा दिवस फक्त पूजा करण्याचा नसून कृतज्ञतेचा दिवस आहे.
2. धनत्रयोदशी – संपत्ती आणि आरोग्याचा दिवस
दिवाळीतील दुसरा दिवस म्हणजे धनत्रयोदशी. या दिवशी लोक आपल्या घरी नवीन भांडी, दागदागिने किंवा काही मौल्यवान वस्तू खरेदी करतात. महाराष्ट्रात या दिवशी “यमदीपदान” करण्याची परंपरा आहे. रात्रीच्या वेळी घराबाहेर छोटा दिवा लावला जातो. असे मानले जाते की त्यामुळे अकाली मृत्यू टाळला जातो. काही ठिकाणी लोक औषधी वनस्पती किंवा आरोग्याशी निगडित वस्तू विकत घेतात. धनत्रयोदशी हा दिवस आरोग्य, संपत्ती आणि समृद्धीचे प्रतीक मानला जातो.
3. नरक चतुर्दशी – अभ्यंग स्नानाची परंपरा
नरक चतुर्दशीला महाराष्ट्रात मोठे महत्त्व आहे. या दिवशी सकाळी लवकर उठून अभ्यंग स्नान करण्याची प्रथा आहे. कुटुंबातील वडीलधारे सदस्य लहानांना अभ्यंग स्नान घालतात. अंगाला सुगंधी उटणे लावले जाते, डोक्याला तेल लावून स्नान केले जाते. या दिवशी शरीर शुद्ध होते, मन प्रसन्न होते आणि आयुष्य निरोगी राहते असे मानले जाते. लहान मुलांना नवीन कपडे घालून अभ्यंग स्नानानंतर दिवे लावले जातात.
4. लक्ष्मीपूजन – दिवाळीचा मुख्य सोहळा
दिवाळीचा चौथा दिवस महाराष्ट्रातील दिवाळी परंपरा म्हटल्या की लक्ष्मीपूजन अगदी मध्यवर्ती आहे. महाराष्ट्रात या दिवशी प्रत्येक घरात देवी लक्ष्मीची पूजा केली जाते. सायंकाळी घरात सुंदर रांगोळ्या काढल्या जातात, दारात तोरणे बांधली जातात, दिवे लावले जातात. पूजा करण्याच्या आधी घर स्वच्छ करून त्यात सुगंधी अगरबत्त्या, फुले आणि गंध भरला जातो. पूजा करताना लक्ष्मीमातेबरोबरच भगवान कुबेराचीही आराधना केली जाते. व्यापारी लोक आपल्या नवीन वह्या-पुस्तकांची सुरुवात या दिवशी करतात. लक्ष्मीपूजन म्हणजे घरात सुख-समृद्धी आणि धन-धान्य वाढवण्याचा दिवस.
5. पाडवा – सौंदर्य, प्रेम आणि स्नेहबंध
लक्ष्मीपूजनानंतर दुसऱ्या दिवशी येतो पाडवा. महाराष्ट्रात या दिवशी स्त्री-पुरुषांच्या नात्यातील स्नेह व्यक्त केला जातो. पत्नी आपल्या पतीच्या कपाळावर औक्षण करते. पती तिला एखादी भेटवस्तू देतो. या दिवसाला “सौभाग्याची पाडवा” असेही म्हणतात. पाडव्याच्या दिवशी भाऊबीजेसारखे वातावरण तयार होते, कारण या दिवशी नातेसंबंध अधिक दृढ होतात.
6. भाऊबीज – भावंडांचा उत्सव
दिवाळीच्या शेवटच्या दिवशी भाऊबीज साजरी केली जाते. या दिवशी बहिण भावाला आपल्या घरी बोलावते, त्याच्या कपाळावर ओटी भरून औक्षण करते आणि त्याच्या दीर्घायुष्यासाठी प्रार्थना करते. भाऊ आपल्या बहिणीला भेटवस्तू देतो. महाराष्ट्रात हा सण अतिशय आत्मीयतेने साजरा केला जातो. भावंडांमधील प्रेम, जिव्हाळा आणि आपुलकी या सणातून अधोरेखित होते.
7. महाराष्ट्रातील खास दिवाळी पदार्थ
महाराष्ट्रात दिवाळी म्हटली की फराळाशिवाय ती अपुरीच. प्रत्येक घरात दिवाळीच्या आधीपासूनच फराळ बनवण्याची लगबग सुरू होते. चकली, करंजी, लाडू, चिवडा, शंकरपाळे, अनारसे असे कितीतरी पदार्थ बनवले जातात. दिवाळीच्या सकाळी अभ्यंग स्नानानंतर फराळाचा आस्वाद घेतला जातो. नातेवाईक, मित्र-मैत्रिणींना फराळाचे डबे देणे ही जुनी परंपरा अजूनही जपली जाते.
दिवाळीतली संस्कृती आणि सामाजिक एकोपा
दिवाळी हा फक्त धार्मिक सण नाही, तर सामाजिक एकोपा वाढवणारा सण आहे. लोक एकमेकांच्या घरी जातात, शुभेच्छा देतात, सोने-आपट्याची पाने देतात. महाराष्ट्रात “आपट्याची पाने” हे सोने मानून देवाणघेवाण करण्याची परंपरा आहे. यामागे एकात्मता, ऐक्य आणि समृद्धीचा संदेश दडलेला आहे.
दिवाळी आणि लोककला
दिवाळीच्या दिवसात लोककलांना विशेष स्थान असते. मुलं फटाके फोडतात, लोक गाणी गातात, कोणी किल्ले बांधतात. महाराष्ट्रात बालकिल्ल्यांची परंपरा खूप जुनी आहे. मुलं मातीचे छोटे किल्ले बांधतात आणि त्यात छत्रपती शिवाजी महाराजांचे स्मरण करतात. ही परंपरा आजही टिकून आहे.
आधुनिक काळातील दिवाळी
आधुनिक काळात दिवाळी साजरी करण्याच्या पद्धतींमध्ये बदल झाला आहे. आज लोक विविध सजावटीच्या वस्तू वापरतात, इलेक्ट्रिक लाइट्स लावतात, ऑनलाइन शॉपिंग करतात. पण तरीही पारंपरिक दिवाळीचा गोडवा आणि त्याचे महत्त्व तितकेच टिकून आहे. महाराष्ट्रातील लोक अजूनही दिवाळीच्या दिवशी घरगुती फराळाला प्राधान्य देतात, पूजा करतात आणि एकमेकांना शुभेच्छा देतात.
निष्कर्ष
महाराष्ट्रातील दिवाळी परंपरा ही, संस्कृती, श्रद्धा आणि आनंद यांचा संगम आहे. या काही दिवसांत प्रत्येकाच्या आयुष्यात आनंदाची उधळण होते. घराघरात दिव्यांचा उजेड पसरतो आणि आपुलकीची उब मिळते. दिवाळी हे फक्त दिव्यांचे सौंदर्य नाही तर एकमेकांशी जुळलेल्या नात्यांचे आणि आपुलकीचे प्रतिबिंब आहे. त्यामुळे महाराष्ट्रातील दिवाळी नेहमीच खास वाटते.
