दिवाळीचा सण म्हणजे आनंद, प्रकाश आणि सकारात्मकतेचा उत्सव. या सणाची सुरुवात होते धनत्रयोदशीने. दिवाळीच्या पाच दिवसांच्या उत्सवात पहिला दिवस म्हणून धनत्रयोदशी विशेष महत्त्वाचा मानला जातो. या दिवशी घराघरात दीपप्रज्वलन, सुवर्ण खरेदी, धन्वंतरि देवाची पूजा आणि आरोग्य व संपत्तीच्या कल्याणासाठी प्रार्थना केली जाते.
धनत्रयोदशी हा केवळ खरेदीचा दिवस नाही, तर तो आरोग्य, समृद्धी आणि शुभतेचा प्रारंभ करणारा दिवस आहे.
Table of Contents
धनत्रयोदशी म्हणजे काय?
‘धनत्रयोदशी’ हा शब्द दोन भागांत विभागला जातो — ‘धन’ म्हणजे संपत्ती आणि ‘त्रयोदशी’ म्हणजे कार्तिक कृष्ण पक्षातील तेरावा दिवस. या दिवशी धन्वंतरि भगवान समुद्रमंथनातून प्रकट झाले आणि त्यांनी मानवजातीला आरोग्य व आयुर्वेदाचा वर दिला. त्यामुळे या दिवसाला “आयुर्वेद दिन” असेही म्हटले जाते.
धनत्रयोदशीच्या दिवशी लोक आरोग्य, संपत्ती आणि दीर्घायुष्य यासाठी भगवान धन्वंतरि यांची पूजा करतात. तसेच या दिवशी सुवर्ण, चांदी, धान्य किंवा नवीन वस्तू खरेदी करण्याचा शुभ मुहूर्त मानला जातो.
धन्वंतरि देव कोण आहेत?
हिंदू धर्मग्रंथांनुसार, धन्वंतरि देव हे भगवान विष्णूंचे अवतार मानले जातात. समुद्रमंथनाच्या वेळी ते अमृतकुंभ घेऊन प्रकट झाले आणि त्यांनी सर्व देवतांना अमृत दिले. त्यामुळे त्यांना आरोग्याचा देव म्हणून ओळखले जाते.
ते आयुर्वेदाचे जनक मानले जातात आणि त्यांच्या हातात नेहमीच अमृताने भरलेला कलश आणि औषधी वनस्पती असतात. धन्वंतरि देवाच्या पूजेने आरोग्य, दीर्घायुष्य आणि रोगमुक्त जीवन मिळते, अशी श्रद्धा आहे.
धनत्रयोदशीचे धार्मिक महत्त्व
धनत्रयोदशीचा दिवस आरोग्य आणि समृद्धीचा प्रतीक मानला जातो. या दिवशी केलेली पूजा, दान आणि खरेदी शुभ फलदायी ठरते, असे मानले जाते.
प्राचीन काळात लोक या दिवशी आपले आरोग्य तपासायचे, औषधी वनस्पतींचा वापर वाढवायचे आणि शरीरशुद्धीचे विविध प्रयोग करायचे. आजही अनेक घरांमध्ये या दिवशी घराची स्वच्छता, सोन्याची किंवा चांदीची खरेदी, आणि आरोग्यसंबंधी विधी केले जातात.
धनत्रयोदशी हा दिवस आरोग्य आणि धन या दोन गोष्टींच्या समतोलाची आठवण करून देतो. कारण खऱ्या अर्थाने ‘धन’ म्हणजे केवळ पैसा नव्हे, तर निरोगी शरीर आणि प्रसन्न मनही आहे.
धन्वंतरि पूजेची पारंपरिक पद्धत
धनत्रयोदशीच्या दिवशी पूजा करताना घरातील ईशान्य कोपऱ्यात एक स्वच्छ चौकट बनवली जाते. त्या ठिकाणी धन्वंतरि देवाची प्रतिमा किंवा फोटो ठेवतात.
त्यांसमोर एक तांब्या/पितळेचा कलश ठेवून त्यात पाणी, तुळशीचे पान, फुले आणि नाणे ठेवतात. त्यावर दीप लावतात आणि खालीलप्रमाणे पूजा केली जाते:
- स्नान करून स्वच्छ कपडे परिधान करणे.
- घराची आणि पूजा स्थळाची स्वच्छता करणे.
- धन्वंतरि देवांना गंध, फुले, तांदूळ, फळे, तूप आणि नैवेद्य अर्पण करणे.
- धन्वंतरि मंत्राचा जप करणे:
“ॐ नमो भगवते महासुदर्शनाय वासुदेवाय धन्वंतरये अमृतकलश हस्ताय सर्वभयविनाशाय सर्वरोगनिवारणाय त्रिलोकपथाय त्रिलोकनाथाय श्रीमहाविष्णवे नमः”
ही पूजा केल्याने घरात आरोग्य, सौख्य आणि समृद्धीचे वातावरण निर्माण होते.
धनत्रयोदशीला सुवर्ण खरेदीचे महत्त्व
या दिवशी सोनं-चांदी, नवे कपडे किंवा भांडी खरेदी करणे शुभ मानले जाते. प्राचीन काळी लोक म्हणायचे की, “धनत्रयोदशीला घेतलेले सोनं कधी कमी पडत नाही.”
याचा अर्थ असा की हा दिवस संपत्ती वाढविण्याचा आणि नवीन सुरुवातीचा असतो. आजच्या काळात अनेक लोक सोने, चांदी, मुद्रां, भांडी किंवा इलेक्ट्रॉनिक वस्तू खरेदी करतात.
हा दिवस आर्थिक स्थैर्याचे प्रतीक आहे आणि घरातील समृद्धीचे दार उघडतो, अशी श्रद्धा आहे.
घरगुती परंपरा आणि सणाची तयारी
धनत्रयोदशीच्या आधी घरात मोठी स्वच्छता केली जाते. कारण स्वच्छ घरातच लक्ष्मी आणि धन्वंतरि देवाचे वास्तव्य होते, असे मानले जाते.
घरात दीप लावणे, फुलांनी सजावट करणे, आणि सुगंधी धूप लावणे या गोष्टी शुभ मानल्या जातात.
या दिवशी महिलावर्ग विशेषतः सोनं किंवा नवीन वस्त्र खरेदी करतात, तर पुरुष आर्थिक नियोजन करतात. संध्याकाळी संपूर्ण घरात दिवे लावले जातात आणि आरोग्य, संपत्ती व सुखशांतीची प्रार्थना केली जाते.
पुराणकथा: धन्वंतरि आणि समुद्रमंथन
पुराणांनुसार देव-दानवांनी अमृत मिळवण्यासाठी समुद्रमंथन केले. त्या वेळी चौदा रत्न बाहेर आली, त्यात धन्वंतरि हे तेरावे रत्न होते.
ते हातात अमृतकुंभ घेऊन प्रकट झाले आणि सर्व देवांना अमृत वाटले. त्यामुळे त्यांना आयुष्य आणि आरोग्याचे प्रतीक मानले गेले.
ही कथा आपल्याला सांगते की आरोग्य म्हणजे अमृत आहे — जे शरीर आणि मन दोन्हीला आनंद देते.
आधुनिक काळातील साजरीकरण
आजच्या आधुनिक जीवनशैलीतही धनत्रयोदशीचे महत्त्व कायम आहे. आता लोक या दिवशी फक्त सोनं खरेदी करत नाहीत, तर आरोग्य विमा, फिटनेस उपकरणे, आयुर्वेदिक उत्पादने, किंवा वेलनेस गिफ्ट्स खरेदी करतात.
अनेकजण या दिवशी आपल्या कुटुंबाच्या आरोग्यासाठी प्रार्थना करतात आणि आरोग्य तपासणीसाठी डॉक्टरकडे जातात.
अशा प्रकारे, धनत्रयोदशी आधुनिक जीवनातही आरोग्य आणि समृद्धी यांचा समतोल राखण्याचा संदेश देते.
निष्कर्ष
धनत्रयोदशी हा सण केवळ सोनं खरेदी करण्याचा नाही, तर आरोग्य आणि सकारात्मकतेचा सण आहे.
या दिवशी धन्वंतरि देवाची पूजा करून आपण आपल्या आयुष्यात आरोग्य, शांती आणि समृद्धीचे स्वागत करतो.
खरे धन म्हणजे निरोगी शरीर आणि आनंदी मन — हेच या सणाचे खरे सार आहे.
एकत्रित सारांश
- धनत्रयोदशी दिवाळीचा पहिला दिवस आहे.
- धन्वंतरि देव आयुर्वेदाचे जनक आहेत.
- सुवर्ण खरेदी, आरोग्य आणि समृद्धीची पूजा केली जाते.
- समुद्रमंथनातून धन्वंतरि देव अमृतकुंभ घेऊन प्रकट झाले.
- आरोग्य, संपत्ती आणि सकारात्मकतेचा संदेश देणारा सण.
