नरक चतुर्दशीचे धार्मिक व सांस्कृतिक महत्त्व

भारताची संस्कृती ही सण-उत्सवांनी भरलेली आहे. प्रत्येक सणामागे काही ना काही धार्मिक कथा, ऐतिहासिक घटना आणि जीवनाला दिशा देणारा संदेश लपलेला असतो. दिवाळी हा आपल्या आयुष्यातील सर्वात मोठा आणि आनंददायी सण. दिवाळीचे पाच दिवस एकमेकांशी जोडलेले असले तरी प्रत्येक दिवसाचे वेगळे महत्त्व आहे.

धनत्रयोदशी, नरक चतुर्दशी, लक्ष्मीपूजन, बलिप्रतिपदा आणि भाऊबीज — हे पाच दिवस जीवनात प्रकाश, समृद्धी आणि प्रेम आणतात. यापैकी नरक चतुर्दशी हा दिवस अत्यंत खास मानला जातो कारण या दिवशी भगवान श्रीकृष्णाने नरकासुर या राक्षसाचा वध करून लोकांना भयातून मुक्त केले अशी कथा सांगितली जाते.

नरक चतुर्दशी म्हणजे काय?

नरक चतुर्दशी हा दिवस कार्तिक कृष्ण पक्षातील चतुर्दशीला साजरा केला जातो. हा दिवस दिवाळीच्या एक दिवस आधी येतो. महाराष्ट्रात या दिवसाला “आंघोळीचा दिवस” किंवा “अभ्यंगस्नानाचा दिवस” म्हणूनही ओळखले जाते. सकाळी लवकर उठून तेलाने अंग चोळून सुगंधी उटणे लावून आंघोळ करण्याची प्रथा आहे. असे मानले जाते की या दिवशी अभ्यंगस्नान केल्याने सर्व पापं धुतली जातात आणि शरीरात व मनात ताजेपणा निर्माण होतो.

धर्मशास्त्रानुसार, या दिवशी सूर्योदयापूर्वी स्नान करून दिवे लावल्याने नरकातील यातनांपासून मुक्ती मिळते. त्यामुळे याला “नरक चतुर्दशी” असे नाव मिळाले आहे. या दिवशी दारात दिवे लावले जातात, घरात सुगंधी फुले आणि फटाक्यांचा आनंद घेतला जातो. पण या दिवसामागे केवळ धार्मिकच नाही तर सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक अर्थही आहे.

नरकासुराची कथा – अहंकार, लोभ आणि अन्यायाचा अंत

नरक चतुर्दशीच्या दिवशीची प्रमुख कथा भगवान श्रीकृष्ण आणि नरकासुर या राक्षसाशी संबंधित आहे. पुराणकथेनुसार, नरकासुर हा भूदेवी (पृथ्वीदेवी)चा पुत्र होता. त्याला ब्रह्मदेवाकडून एक वरदान मिळाले होते की त्याला फक्त त्याची आईच ठार करू शकेल. या वरदानामुळे तो अतिशय शक्तिशाली आणि अहंकारी झाला.

नरकासुराने स्वर्गातील देवेन्द्राला हरवून अमरावतीवर कब्जा केला. त्याने अनेक ऋषी-मुनींना त्रास दिला आणि १६,००० कुमारिका कैद करून ठेवल्या. त्याचा अत्याचार वाढत चालला होता. सगळीकडे भीती आणि अन्याय पसरला. तेव्हा लोकांनी आणि देवांनी भगवान विष्णूंना मदतीसाठी विनंती केली.

भगवान विष्णूंनी कृष्णावतार घेतला आणि नरकासुराचा अंत करण्याचा निर्धार केला. श्रीकृष्णाच्या सोबत त्यांची पत्नी सत्यभामा युद्धात सहभागी झाली. युद्धात सत्यभामेच्या हातून नरकासुराचा वध झाला. कारण ती पृथ्वीदेवीचेच अवतार मानली जाते, आणि ब्रह्मदेवाच्या वरदानानुसार, त्याचा वध फक्त आईच करू शकत होती. या घटनेनंतर देवांनी आणि लोकांनी आनंदाने दिवे लावून उत्सव साजरा केला. त्यामुळे या दिवसाला “नरक चतुर्दशी” म्हणतात.

नरकासुर वधाचा गूढ अर्थ – अंधारावर प्रकाशाचा विजय

ही कथा केवळ युद्धाची गोष्ट नाही, तर जीवनातील अंधारावर प्रकाशाचा विजय दर्शवते. नरकासुर म्हणजे आपल्या मनातील अहंकार, लोभ, वासना आणि नकारात्मकता. सत्यभामा म्हणजे प्रेम, करुणा आणि शक्तीचे प्रतीक आहे. जेव्हा आपल्या जीवनात चांगुलपणाचा प्रकाश येतो, तेव्हा मनातील नरकासुरासारखे दोष नष्ट होतात.

नरक चतुर्दशीचा संदेश असा आहे की प्रत्येकाने आपल्या मनातील अंधार दूर करावा. द्वेष, मत्सर, राग, लोभ यांसारख्या वाईट भावनांपासून मुक्त व्हावे. आत्मशुद्धी आणि सकारात्मकतेकडे वळावे. जशी सत्यभामेने धैर्याने लढा देऊन अन्याय संपवला, तशीच आपल्यालाही जीवनात चुकीच्या गोष्टींविरुद्ध उभं राहावं लागतं.

धार्मिक विधी आणि पारंपरिक पद्धती

महाराष्ट्रात नरक चतुर्दशीच्या दिवशी सकाळी लवकर अभ्यंगस्नानाची परंपरा आहे. काही ठिकाणी याला “चोटा दिवाळी” असेही म्हटले जाते. या दिवशी स्नानापूर्वी अंगाला तिळाचे तेल लावले जाते आणि उटणे चोळले जाते. तेल आणि उटणे हे शरीरातील थकवा घालवतात आणि त्वचेला आरोग्य देतात.

स्नानानंतर नवीन कपडे घालतात, घरात सुगंधी दिवे लावतात आणि फुलांनी सजावट करतात. संध्याकाळी भगवान कृष्णाची आणि यमराजाची पूजा केली जाते. या दिवशी “यमदीपदान” ही विशेष पूजा केली जाते, ज्यामध्ये घराच्या बाहेर दीप लावला जातो. असे मानले जाते की त्यामुळे मृत्यूनंतर नरकात जाण्याचा धोका कमी होतो आणि पुण्य वाढते.

महाराष्ट्रातील सांस्कृतिक रितीभाती

महाराष्ट्रात या दिवशी लहान मुले आणि तरुण पहाटे फटाके फोडतात, ज्यामुळे आनंद आणि उत्साहाचे वातावरण तयार होते. काही ठिकाणी पारंपरिक पदार्थ बनवले जातात – फराळ, करंजी, चकली, लाडू आणि चिवडा यांचा सुगंध सगळीकडे दरवळतो.

महिलांनी या दिवशी साड्या, फुलांचे गजरे आणि पारंपरिक दागिने घालून सजणे हीही प्रथा आहे. घरात देवी लक्ष्मीचे स्वागत करण्यासाठी सगळीकडे स्वच्छता, दिवे आणि फुलांनी सजावट केली जाते. हा दिवस केवळ पूजा-पाठासाठी नसून, कुटुंब एकत्र येऊन सणाचा आनंद घेण्यासाठी असतो.

नरक चतुर्दशीचा संदेश – आत्मशुद्धी आणि सकारात्मकतेकडे वाटचाल

प्रत्येक सण आपल्याला काहीतरी शिकवतो. नरक चतुर्दशी आपल्याला शिकवते की बाह्य अंधारापेक्षा मनातील अंधार घालवणे अधिक महत्त्वाचे आहे. आपले विचार, आपले कर्म आणि आपली नाती – या सगळ्यात प्रकाश आणणं म्हणजेच खरा उत्सव.

भगवान श्रीकृष्णाचा नरकासुरावर विजय म्हणजे चांगुलपणाचा वाईटावर विजय. या दिवशी आपण स्वतःकडे पाहण्याची संधी घ्यावी. जे दोष, नकारात्मक भावना आणि चुकीच्या सवयी आपल्या प्रगतीत अडथळा आणतात, त्यांचा अंत करण्याचा निर्धार घ्यावा.

निष्कर्ष

नरक चतुर्दशी हा फक्त धार्मिक सण नाही, तर जीवनाकडे बघण्याची सकारात्मक दृष्टी देणारा दिवस आहे. या दिवशी शरीर आणि मन दोन्ही स्वच्छ ठेवणे, घरात आणि मनात प्रकाश आणणे आणि चांगुलपणाने जगणे – हाच या सणाचा खरा संदेश आहे.

भगवान श्रीकृष्णाच्या नरकासुर वधाची कथा आजही तितकीच प्रेरणादायक आहे. ती आपल्याला सांगते की अन्यायाविरुद्ध उभं राहणं आणि स्वतःच्या आतल्या अंधारावर विजय मिळवणं – हेच जीवनाचं खरं सौंदर्य आहे.