नरक चतुर्दशी ही दिवाळीच्या पाच दिवसांच्या उत्सवातील एक महत्त्वाचा दिवस आहे. या दिवशी बहुतेक महाराष्ट्रात सकाळी उठून अभ्यंगस्नानाची (तेल व उटणं लावून आंघोळ) परंपरा आहे. हा स्नान केवळ धार्मिक नाही तर त्यात आरोग्य व आयुर्वेदिक महत्त्वही आहे. या ब्लॉगमध्ये पाहू या ही परंपरा कशी निर्माण झाली, ती का केली जाते, त्याची पद्धत काय आहे आणि तिचे आरोग्यदायी व आयुर्वेदिक फायदे काय आहेत.
Table of Contents
अभ्यंगस्नानाची परंपरा – इतिहास व कारण
प्रथम समजून घेऊ या की अभ्यंगस्नान म्हणजे काय? अभ्यंग म्हणजे तेल लावणे, स्नान म्हणजे आंघोळ. नरक चतुर्दशीला सकाळी सूर्यास्तापूर्वी उठून अंगी तेल लावून व उटणं लावून स्नान केले जाते.
या प्रथेचा धार्मिक आधार असा आहे: या दिवशी यमराजाचा दीपदान मानला जातो आणि “अंधकारावर प्रकाश”, “अशुद्धतेवर शुद्धता” या प्रतीकात्मक विचारांनी हे स्नान केले जाते.
पुराणकथांनुसार, या दिवशी नरकासुर या दानवाचा वध झाला, ज्यामुळे भय व पाप निर्मूल झाले. अभ्यंगस्नान हा त्या विजयाचा प्रारंभ आहे.
अंगणात स्नान करण्याचा अर्थ
मुंबई, पुणे, गावठी संस्कृतीमध्ये पाहिले की अभ्यंगस्नान अंगणात किंवा ओघाड्या अंगणात केला जातो. कारण — सकाळी लवकर प्रकाश आणि स्वच्छ वातावरणात स्नान केल्याने मन व शरीर दोन्ही स्वच्छ होतात. घरातील कोपऱ्यातून आरंभ होणारी ही प्रक्रिया “शुद्धी” व “नवीन सुरुवात” यांचा संदेश देते.
या प्रथेत अंगणात तेल व उटणं लावण्याची परंपरा आहे. तेलाने शरीरावर लाली, पोषण व उब यांचा अनुभव येतो तर उटणं म्हणजे बेसन-हळद-दूध यांचा पेस्ट, त्वचेला शुद्ध व तजेलदार ठेवतो. यामुळे स्नान केल्यानंतर मन–द्रव्य काय शुद्ध झाले आहे याचा अनुभव मिळतो.
परंपरागत पद्धत – कशी करायची?
१. लवकर उठणे – शुद्ध सकाळची सुरुवात
नरक चतुर्दशीच्या दिवशी लवकर उठणे ही अत्यंत पवित्र परंपरा आहे. या वेळी सूर्योदयापूर्वी उठून स्नान करणे ‘ब्राह्ममुहूर्त स्नान’ म्हणून ओळखले जाते. असे मानले जाते की या वेळी वातावरणात सकारात्मक ऊर्जा सर्वाधिक असते. त्यामुळे मन शांत राहते, शरीरात ताजेपणा येतो आणि दिवसाची सुरुवात शुभतेने होते. अनेक घरांत लहानांपासून मोठ्यांपर्यंत सर्वांना लवकर उठवले जाते, अंगणात उटणं तयार केलं जातं आणि संपूर्ण घरात सणासुदीचा आनंद पसरतो. या वेळी केलेले स्नान हे केवळ शारीरिक स्वच्छतेसाठी नव्हे तर आत्मशुद्धीसाठीही महत्त्वाचे मानले जाते.
२. अंगणात सजावट – सणाच्या वातावरणाची झलक
अभ्यंग स्नान करण्यापूर्वी घर व अंगण सजवण्याची प्रथा आजही अनेक घरांमध्ये जपली जाते. अंगण झाडून स्वच्छ केल्यानंतर तेथे रांगोळी, फुलांची सजावट, तोरणं, आणि लहान दिवे लावले जातात. काही ठिकाणी स्नानासाठी विशेष जागा तयार केली जाते जिथे छोटं कलश, तांब्याचं पात्र आणि उटणं ठेवलेले असते. या सजावटीमुळे वातावरणात एक वेगळाच उत्साह निर्माण होतो. सकाळच्या गार वाऱ्यासोबत फुलांचा सुवास, दिव्यांचा प्रकाश आणि शुद्धतेचा भाव मनाला प्रसन्न करतो. या सजावटीचा उद्देश फक्त सौंदर्य नाही, तर घरात शुभता आणि सकारात्मकता निर्माण करणे हा आहे.
३. तेल लावणे (अभ्यंग) – शरीरशुद्धीचा पहिला टप्पा
अभ्यंग म्हणजे शरीरावर औषधी तेल लावून हलक्या हाताने मालिश करणे. हे आयुर्वेदानुसार शरीरशुद्धीचा एक अत्यंत उपयुक्त भाग आहे. या दिवशी नारळ तेल, तिळाचे तेल किंवा आयुर्वेदिक औषधी तेल वापरण्याची प्रथा आहे. तेल लावल्याने त्वचा मऊ आणि पोषणयुक्त राहते, रक्ताभिसरण सुधारते आणि शरीरातील थकवा कमी होतो. प्राचीन ग्रंथांमध्ये म्हटले आहे की अभ्यंग हे स्नानापूर्वी केलेले एक “शरीराला अमृतासारखे देणारे औषध” आहे. दिवाळीच्या या सकाळी केलेले तेल स्नान हे फक्त शारीरिक नव्हे तर मानसिक शांतीही देणारे असते. अभ्यंग करताना घरातील वडीलधारी मंडळी लहानांना आशीर्वाद देतात, हीदेखील एक सुंदर परंपरा आहे.
४. उटणं (हर्बल पेस्ट) लावणे – त्वचेसाठी नैसर्गिक सौंदर्य
तेलानंतर उटणं लावणे ही परंपरा प्रत्येक मराठी घरात पिढ्यान्पिढ्या चालत आलेली आहे. बेसन, हळद, चंदन, गुलाबपाणी, दूध किंवा लिंबाचा रस यांच्या मिश्रणातून हे उटणं तयार केलं जातं. हे संपूर्ण शरीरावर लावून काही वेळ ठेवल्यानंतर स्नान केलं जातं. उटणं लावल्याने त्वचेतील मृत पेशी निघून जातात, रंग उजळतो आणि त्वचा मऊ व तेजस्वी होते. आजच्या काळात अनेकजण साबण किंवा केमिकलयुक्त उत्पादने वापरतात, परंतु आयुर्वेद सांगतो की हर्बल उटणं हे त्वचेचं खरं पोषण आहे. यामुळे केवळ बाह्य सौंदर्यच नाही तर शरीरातील उष्णताही संतुलित राहते.
५. स्नान करणे – शुद्धतेचा अनुभव
उटणं लावल्यानंतर तुलसी, गुलाब किंवा फुलांच्या पाकळ्यांचे पाणी वापरून स्नान केलं जातं. काही घरांमध्ये गंगाजल मिसळून पाणी शिंपडण्याची प्रथा असते. हे स्नान शरीराला शीतलता आणि मनाला शांती देतं. दिवाळीच्या पहाटे घेतलेलं अभ्यंग स्नान हे वर्षभरातील नकारात्मकता, आळस आणि अशुद्धता दूर करतं. स्नानानंतर नवीन कपडे, विशेषतः पारंपरिक पोशाख परिधान करणं हे शुभ मानलं जातं. स्त्रिया नवीन साडी परिधान करतात, पुरुष पारंपरिक पोशाख घालतात आणि मुलं आनंदाने घरभर धावतात – ही दृश्यं दिवाळीच्या आनंदाला नवा रंग देतात.
६. पूजन व दीपदान – प्रकाशाचा विजय
स्नानानंतर यमदीपदान करणे आणि घरात दिवे लावणे हा दिवसाचा शेवटचा आणि अत्यंत पवित्र भाग आहे. असे म्हटले जाते की नरक चतुर्दशीच्या दिवशी दिवे लावल्याने अंधार, नकारात्मकता आणि दु:ख दूर होते. या दिवशी केलेले दीपदान “यमराजाच्या कृपेचा दिवस” म्हणूनही ओळखले जाते. अनेक घरांत या वेळी भगवान विष्णू, लक्ष्मीदेवी आणि धन्वंतरि यांचे पूजन केले जाते. दिव्यांचा प्रकाश केवळ घर उजळवत नाही तर मनही उजळवतो, आणि खऱ्या अर्थाने दिवाळीचा आरंभ करतो.
आयुर्वेदिक व आरोग्यदायी फायदे
तेल मालिश (अभ्यंग)चे फायदे
- रक्ताभिसरण सुधारते आणि स्नायूंना पोषण मिळते.
- वाता दोष नियंत्रित होते, ज्यामुळे थंडीत शरीराला उब व संरक्षण मिळते.
- त्वचा मऊ व तजेलदार होते.
उटणं व हर्बल स्नानाचे फायदे
- मृत त्वचा पेशी दूर होतात व त्वचा स्वच्छ व चमकदार होते.
- त्वचेमधील तेल व मळ कमी होतो.
- सणानंतर होणारी थकवा व ताण कमी होतो.
लवकर स्नान व स्वच्छता
सकाळी होणं आरोग्यदायी आहे, नैसर्गिक प्रकाश व ताजेपणाने शरीर व मन ताजे होतात. यामुळे सण सांभाळताना शरीर वाचते.
सांस्कृतिक व सामाजिक पैलू
- अभ्यंगस्नानाच्या प्रथेमुळे कुटुंब एकत्र येते, सर्वजण सकाळी उठतात आणि एकत्र स्नान करण्यासाठी तयार होतात.
- स्वच्छतेवर भर. घर स्वच्छ असण्याची प्रेरणा मिळते.
- सणाची सुरुवात स्वच्छ व शांत मनाने करणं, हे संस्कार निर्माण होतात.
- अंगणात दीप व फुले लावणे हे “घरात उत्सवाचा प्रकाश व सकारात्मक ऊर्जा” याचे प्रतीक आहे.
निष्कर्ष
नरक चतुर्दशीला अंगणात अभ्यंगस्नान करण्याची परंपरा केवळ धार्मिक विधी नाही. ती आपल्या संपूर्ण जीवनशैलीशी निगडित आहे — शारीरिक स्वास्थ्य, त्वचेची देखभाल, मानसिक स्वच्छता आणि सामाजिक बंध. आयुर्वेदाने सांगितलेले हे सगळे उपाय आजच्या जीवनातही उपयुक्त ठरतात.
या दिवशी तेल व उटणं लावून स्नान केल्याने आपण आपल्या शरीरात आणि मनात नवचैतन्य आणतो. तसेच सांस्कृतिकदृष्ट्या आपण “अंधाराविरुद्ध प्रकाश” या प्रतीकात्मक युध्दात भाग घेतो.
तर यंदा नरक चतुर्दशीला सकाळी उठून तत्पर होऊयात, अभ्यंगस्नान घेऊयात, आणि आपल्या जीवनात आणि घरात प्रकाश व समृद्धी घेऊन येऊयात.
