दसऱ्याचे धार्मिक आणि पारंपरिक विधी | शमीपूजन, वाहनपूजन

शमीपूजन – वाहनपूजन – आपट्याची पाने देण्याची प्रथा

भारतीय संस्कृतीत सणांना एक वेगळेच स्थान आहे. सण म्हणजे फक्त आनंद, खाणेपिणे किंवा सजावट एवढेच नसते. प्रत्येक सणामागे एक खोल अर्थ, एक सामाजिक संदेश आणि धार्मिक परंपरा दडलेली असते. त्यापैकीच एक महत्त्वाचा सण म्हणजे दसरा किंवा विजयादशमी. हा सण “चांगल्याचा वाईटावर विजय” या संदेशासाठी प्रसिद्ध आहे. पण त्याचबरोबर या दिवशी होणारे धार्मिक विधी, पारंपरिक प्रथा आणि सामाजिक संस्कार हे लोकांच्या मनात अजूनही जपले गेले आहेत.

दसऱ्याला वेगवेगळ्या नावांनी आणि रूपांनी ओळखले जाते. उत्तर भारतात रावण दहन, दक्षिणेत दुर्गापूजन, तर महाराष्ट्रात शमीपूजन, वाहनपूजन आणि अपट्याची पाने देण्याची परंपरा विशेष महत्वाची मानली जाते. या प्रथांचा इतिहास, अर्थ आणि आजची सामाजिक गरज जाणून घेणे खूप आवश्यक आहे.

शमीपूजनाची परंपरा

दसऱ्याच्या दिवशी सर्वात महत्वाचा विधी म्हणजे शमीपूजन. शमीचे झाड पवित्र मानले जाते. रामायणकथेतही शमीचा उल्लेख येतो. असे मानले जाते की श्रीरामाने रावणाशी युद्ध करण्यापूर्वी आपली शस्त्रे शमीच्या झाडाखाली ठेवली होती. युद्ध संपल्यानंतर शस्त्रांना वंदन करूनच त्यांनी विजयप्राप्त केला.

शमीपूजनाचा धार्मिक अर्थ असा की शस्त्र म्हणजे फक्त हिंसाचाराचे साधन नाही, तर न्यायासाठी, संरक्षणासाठी आणि धर्मासाठी वापरायचे साधन आहे. त्यामुळे शमीची पूजा करताना लोक आपल्या कामाचे साधन, शस्त्र किंवा व्यवसायाशी निगडित वस्तू यांना नमन करतात.

आजही महाराष्ट्रात, विशेषतः ग्रामीण भागात, शेतकरी आपली नांगर, विळा, कोयता यांची पूजा करतात. व्यापारी लोक तिजोरी, खाती व पुस्तके यांना शमीपूजनात स्थान देतात. ही परंपरा आपल्याला शिकवते की आपण ज्या साधनांनी उपजीविका करतो, त्या साधनांचा सन्मान करावा आणि त्यांचा योग्य उपयोग करावा.

वाहनपूजनाची परंपरा

दसऱ्याचा आणखी एक अविभाज्य भाग म्हणजे वाहनपूजन. पूर्वीच्या काळी घोडा, बैल, रथ यांचे पूजन केले जात असे. कारण हेच लोकांचे जीवनवाहन होते. आजच्या काळात गाडी, बाईक, ट्रॅक्टर, ट्रक, बस अशा सर्व वाहनांचे पूजन केले जाते.

वाहनपूजनामागील भावना ही केवळ धार्मिक नसून व्यवहार्य देखील आहे. प्रवास सुरक्षित व्हावा, अपघात टळावेत आणि वाहनाने आपल्याला समृद्धीकडे नेले पाहिजे, या हेतूने वाहनपूजन केले जाते.

या दिवशी गाड्या सजवल्या जातात, त्यांना फुले, रंगोळी व कुंकवाचा ठसा लावला जातो. नारळ फोडून वाहनाखाली ठेवला जातो. नंतर विशेष मंत्रोच्चार करून आरती केली जाते. ग्रामीण भागात बैलगाड्या फुलांनी सजवून गावभर मिरवणूक काढली जाते.

यातून मिळणारा संदेश म्हणजे आपण वापरत असलेल्या प्रत्येक साधनाला, प्रत्येक यंत्राला आदर दिला पाहिजे. कारण ते आपल्या आयुष्याचा महत्त्वाचा भाग आहे.

आपट्याची पाने देण्याची प्रथा

महाराष्ट्रात दसऱ्याच्या दिवशी सर्वात लोकप्रिय प्रथा म्हणजे आपट्याची पाने देणे. लोक एकमेकांना आपट्याची पाने देऊन “सोने घ्या, सोने द्या” असे म्हणतात.

या प्रथेचा उगम वेगवेगळ्या कथांशी जोडला जातो. एक कथा अशी आहे की पांडवांनी आपले शस्त्र आपट्याच्या झाडात लपवले होते. युद्ध संपल्यानंतर त्यांनी ती पुन्हा घेतली आणि विजय मिळवला. त्यामुळे आपट्याच्या पानाला विजयाचे प्रतीक मानले जाते.

दुसऱ्या मतानुसार, आपटे हे झाड सोन्याइतके मौल्यवान मानले जाते. लोक एकमेकांना पाने देताना नात्यांमध्ये सोन्यासारखीच किंमत आहे, असा संदेश देतात.

आजही शहरी किंवा ग्रामीण भागात दसर्‍याच्या संध्याकाळी शेजारी, नातेवाईक, मित्र यांच्याकडे जाऊन “सोने घ्या, सोने द्या” असे म्हणत पाने देण्याची प्रथा चालते. या माध्यमातून नाती अधिक घट्ट होतात आणि समाजात आपुलकी वाढते.

दसऱ्यातील इतर प्रथा आणि विधी

शमीपूजन, वाहनपूजन आणि आपट्याची पाने देणे या मुख्य प्रथा असल्या तरी दसऱ्याशी निगडित आणखी काही विधी आहेत.

• शस्त्रपूजा – योद्धे, पोलिस, सैनिक आपली शस्त्रे व शस्त्रसामग्री यांची पूजा करतात. यामध्ये धैर्य, सामर्थ्य आणि न्यायासाठी वापरण्याची भावना असते.
• स्नेहभोजन – अनेक ठिकाणी दसऱ्याच्या दिवशी घरी खास जेवण केले जाते. श्रीखंड, पुरणपोळी, मसालेदार भाजी अशा पदार्थांची रेलचेल असते.
• विद्येची पूजा – विद्यार्थ्यांनी आपली पुस्तके, वह्या, पेन यांना वंदन करण्याची प्रथा आहे. ज्ञान मिळवण्याचा हा आदराचा मार्ग आहे.

सांस्कृतिक महत्त्व

दसऱ्याचे धार्मिक विधी केवळ पूजा किंवा कर्मकांडापुरते मर्यादित नाहीत. या प्रथांचा उद्देश समाजात एकोपा, परस्पर आदर आणि मूल्यांची जपणूक करणे हा आहे.

शमीपूजनातून आपल्याला साधनांचा सन्मान शिकायला मिळतो. वाहनपूजनातून प्रवासात सुरक्षिततेची आठवण होते. तर आपट्याची पाने देऊन लोकांमध्ये स्नेह, आपुलकी आणि सोन्यासारखी मौल्यवान नाती टिकून राहतात.

यातून दिसून येते की दसर्‍याचा दिवस हा समाजात एकात्मता आणि सकारात्मकतेचा संदेश देतो.

आधुनिक काळातील दसरा

आजच्या युगात विज्ञान, तंत्रज्ञान, यंत्रे यांचा वापर मोठ्या प्रमाणात होतो आहे. पण तरीही शमीपूजन, वाहनपूजन आणि आपट्याची पाने देण्याच्या प्रथा टिकून आहेत. लोक आपल्या गाड्या, संगणक, ऑफिसमधील यंत्रसामग्री यांचे पूजन करतात.

ही एक प्रकारे आपल्या संस्कृतीची सातत्य टिकवून ठेवण्याची पद्धत आहे. आधुनिकतेसोबत परंपरेचे संतुलन राखणे हाच दसऱ्याचा खरा संदेश आहे.

निष्कर्ष

दसरा हा केवळ धार्मिक सण नाही, तर तो धार्मिकता, परंपरा, संस्कृती आणि सामाजिक नातेसंबंध यांचा संगम आहे. शमीपूजनातून न्यायाची भावना, वाहनपूजनातून सुरक्षिततेची जाणीव, तर आपट्याची पाने देण्याच्या प्रथेतून आपुलकीचा स्नेहभाव दिसून येतो.

आजही आपण या प्रथा पाळतो म्हणजे आपली संस्कृती अजूनही जिवंत आहे. दसऱ्याचे धार्मिक आणि पारंपरिक विधी आपल्याला शिकवतात की साधनांचा सन्मान करावा, नाती जपावीत आणि समाजात ऐक्य टिकवून ठेवावे.

म्हणूनच दसरा हा केवळ विजयाचा दिवस नसून आदर, सन्मान, आपुलकी आणि संस्कृती जपण्याचा दिवस आहे.