दसरा हा भारतातील एक अत्यंत लोकप्रिय आणि महत्त्वाचा सण आहे. या सणाला “विजयादशमी” असेही म्हणतात. आश्विन महिन्यातील शुद्ध दशमी या दिवशी हा सण साजरा केला जातो. “विजयादशमी” म्हणजे विजयाचा दिवस. हा दिवस चांगल्याचा वाईटावर विजय दाखवतो. दुष्ट शक्तींचा पराभव करून सद्गुणांचा जय होतो, हा या सणाचा मुख्य संदेश आहे.
प्रत्येक प्रांतात हा सण वेगवेगळ्या पद्धतीने साजरा होतो. उत्तर भारतात राम-रावण युद्धाच्या कथेनुसार, दक्षिणेत महिषासुर-मर्दिनीच्या रूपात दुर्गेच्या विजयाच्या आठवणीसाठी, तर महाराष्ट्रात अपरिचितांशी सुद्धा “सोने” (अपट्याची पाने) देवून आपुलकी वाढविण्यासाठी हा सण साजरा केला जातो.
Table of Contents
दसऱ्याचा इतिहास
दसऱ्याच्या सणामागे अनेक पुराणकथा आणि ऐतिहासिक संदर्भ आहेत. रामायणानुसार भगवान रामाने या दिवशी रावणाचा वध केला आणि सीतेची सुटका केली. या विजयाला स्मरण म्हणून दसरा साजरा केला जातो. दुसऱ्या दृष्टीने पाहिले तर दुर्गेने नऊ दिवसांच्या युद्धानंतर महिषासुर या राक्षसाचा पराभव केला आणि दशमीच्या दिवशी विजय मिळवला. त्यामुळेच हा दिवस “विजयादशमी” म्हणून ओळखला जातो.
इतिहासातही दसऱ्याचा उल्लेख आढळतो. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी ह्या दिवशी शस्त्रपूजा करून स्वराज्य स्थापनेच्या कार्याला सुरुवात केली. त्यांच्या पराक्रमाशी हा दिवस जोडलेला असल्यामुळे महाराष्ट्रीयांच्या मनात दसऱ्याचे विशेष स्थान आहे.
राम-रावण युद्धाची कथा
रामायणात वर्णन केलेली राम-रावण युद्धकथा दसऱ्याच्या सणाशी थेट जोडलेली आहे. लंकेचा राजा रावण हा अत्यंत पराक्रमी आणि विद्वान होता. पण त्याचा अहंकार आणि वासना यामुळे त्याने सीतेचे अपहरण केले. त्यानंतर भगवान रामाने आपल्या भाऊ लक्ष्मण आणि वानरसेना यांच्या मदतीने रावणावर युद्ध पुकारले. हे युद्ध अनेक दिवस चालले. अखेर दशमीच्या दिवशी रामाने रावणाचा वध करून न्यायाचा विजय मिळवला.
उत्तर भारतात या विजयाचे प्रतीक म्हणून “रावण दहन” करण्याची प्रथा आहे. मोठ्या मैदानांवर रावण, मेघनाद आणि कुंभकर्ण यांच्या उंच पुतळ्यांना आग लावून दुष्टाचा नाश दाखवला जातो. हजारो लोक या कार्यक्रमाला हजेरी लावतात आणि फटाके, संगीत, नृत्य याने वातावरण उत्सवमय होते.
महिषासुर-मर्दिनीचा विजय
भारतातील अनेक भागात दसरा हा देवी दुर्गेशी संबंधित मानला जातो. महिषासुर नावाचा राक्षस फार बलवान झाला होता. देव-दानव कोणीच त्याला पराभूत करू शकत नव्हते. शेवटी सर्व देवांनी आपली शक्ती एकत्र केली आणि देवी दुर्गेची निर्मिती केली. देवीने नऊ दिवस महिषासुराशी प्रखर युद्ध केले आणि दशमीच्या दिवशी त्याचा वध केला.
हा विजय स्त्रीशक्तीचे सामर्थ्य दर्शवतो. म्हणूनच नवरात्र संपून दहाव्या दिवशी दसरा साजरा केला जातो. या कथेमुळे लोकांमध्ये देवी दुर्गेप्रती अपार श्रद्धा आहे आणि या दिवशी तिची विशेष पूजा केली जाते.
दसऱ्याचे सांस्कृतिक महत्त्व
दसऱ्याला केवळ धार्मिक नव्हे तर सांस्कृतिक महत्त्वही आहे. या दिवशी “शमीपूजा” आणि “अपट्याची पाने” देण्याची प्रथा महाराष्ट्रात खूप जुनी आहे. लोक एकमेकांना ही पाने देऊन “सोने घ्या, सोने द्या” असा शुभेच्छा संदेश देतात. यामागे भावना अशी की आपले नाते सोन्यासारखे मौल्यवान असावे.
ग्रामीण भागात लोक बैलगाड्या, शेतातील अवजारे आणि शस्त्रांची पूजा करतात. कारण दसऱ्यापासून खरीप हंगाम संपतो आणि रब्बी हंगामाला सुरुवात होते. त्यामुळे कृषी संस्कृतीत या दिवसाचे विशेष स्थान आहे.
दक्षिण भारतात दसरा म्हणजे “मैसूरचा दसरा”. येथे राजवाडा सजवला जातो, भव्य मिरवणुका काढल्या जातात. संपूर्ण शहर प्रकाशाने उजळते. उत्तर भारतात रामलीलेचे आयोजन केले जाते. पूर्व भारतात दुर्गा विसर्जनाद्वारे उत्सवाची सांगता होते. अशा प्रकारे प्रत्येक प्रांतात दसऱ्याचा आनंद वेगवेगळ्या रूपात प्रकट होतो.
दसऱ्याचा संदेश
दसरा हा केवळ एक धार्मिक विधी नसून जीवनाला प्रेरणा देणारा सण आहे. या दिवशी आपण आपल्या आयुष्यातील वाईट सवयी, चुकीचे विचार, नकारात्मकता यांचा त्याग करून नवीन सकारात्मकतेने सुरुवात करावी. हा दिवस शिकवतो की कितीही शक्तिशाली दुष्ट असले तरी सत्य आणि न्यायाचा नेहमीच विजय होतो.
आजच्या आधुनिक युगात दसरा हा समाजातील ऐक्य, स्नेह, आपुलकी आणि सकारात्मक विचारांचा संदेश देतो. घराघरांत होणारे सोने देणे, स्नेहभोजन, शुभेच्छा देणे यामुळे नातेसंबंध अधिक घट्ट होतात.
निष्कर्ष
दसरा हा भारताच्या संस्कृतीतील एक अद्वितीय आणि प्रेरणादायी सण आहे. राम-रावण युद्धाची कथा असो किंवा महिषासुर-मर्दिनीचा विजय असो, प्रत्येक गोष्ट एकच सांगते – चांगुलपणाचा नेहमीच विजय होतो. या दिवशी आपण आपल्या जीवनात नवा उत्साह, नवी उमेद आणतो.
म्हणूनच दसरा हा केवळ धार्मिकच नव्हे तर सामाजिक आणि सांस्कृतिक दृष्ट्याही अत्यंत महत्त्वाचा सण आहे. तो भारतीय संस्कृतीचे वैभव, परंपरा आणि एकात्मतेचे प्रतीक आहे.
