भारतीय संस्कृतीत गणेश चतुर्थीला खूप मोठे महत्त्व आहे. प्रत्येक वर्षी भाद्रपद शुद्ध चतुर्थीला गणेश चतुर्थी साजरी केली जाते. या दिवशी श्रीगणेशाचे स्वागत प्रत्येक घराघरात, तसेच सार्वजनिक मंडपात केले जाते. फुलांची सजावट, ढोल-ताशे, आरत्या, पूजा आणि मोदक या सणाला विशेष शोभा आणतात.
गणपती हा विघ्नहर्ता, बुद्धीचा देव आणि मंगलकारक मानला जातो. त्यामुळे कोणतेही शुभकार्य करण्याआधी गणपतीचे नाव घेतले जाते. परंतु या मागे केवळ धार्मिक श्रद्धा नाही, तर अनेक पौराणिक कथा आणि त्यातील शिकवण आपल्याला जीवनाचे मार्गदर्शन करतात. चला तर मग जाणून घेऊया गणेश चतुर्थीच्या पौराणिक कथा आणि त्यांच्या शिकवण्या.
Table of Contents
१. गणेशाचा जन्म आणि आई पार्वतीची कथा
एक लोकप्रिय कथा अशी आहे की, देवी पार्वतीने स्नान करताना आपल्या अंगावरील उटण्यापासून एक सुंदर मुलगा तयार केला. हा मुलगा म्हणजेच गणेश. पार्वतीने त्याला दारात बसवले आणि सांगितले की, “मी स्नान करत आहे, आत कोणीही येऊ देऊ नकोस.”
तेव्हाच भगवान शंकर आले आणि आत जाण्याचा प्रयत्न करू लागले. गणेशाने त्यांना थांबवले. रागाच्या भरात शंकरांनी गणेशाचे मस्तक छाटले. पार्वती खूप दुःखी झाली. तेव्हा शंकरांनी गणेशाला पुन्हा प्राणदान देण्यासाठी उत्तर दिशेला झोपलेल्या हत्तीचे मस्तक लावले. अशा प्रकारे गणपती हत्तीमुखी देव बनले.
शिकवण:
- आईबद्दलची निष्ठा आणि आज्ञापालन महत्त्वाचे असते.
- प्रत्येक गोष्टीत संयम आणि विचार करूनच पाऊल उचलावे.
- आई-पित्याचा आदर हा जीवनाचा मुख्य आधार आहे.
२. गणेश आणि कार्तिकेय यांची प्रदक्षिणा
एकदा नारद मुनींनी भगवान शंकर व पार्वतीला एक फळ दिले. हे फळ अत्यंत ज्ञानदायी होते. शंकरांनी सांगितले की हे फळ त्यांच्या मुलांपैकी एका मुलाला द्यायचे. गणेश आणि कार्तिकेय या दोघांत वाद झाला. शंकरांनी सांगितले की, “जो आधी संपूर्ण पृथ्वीची प्रदक्षिणा पूर्ण करेल, त्यालाच हे फळ मिळेल.”
कार्तिकेयाने आपले वाहन मोर घेतले आणि प्रदक्षिणेसाठी निघाला. गणेशाने विचार करून आपल्या आई-वडिलांची प्रदक्षिणा केली आणि म्हटले की, “माझ्या दृष्टीने आई-वडीलच संपूर्ण विश्व आहेत.” त्यामुळे गणेशाला फळ मिळाले.
शिकवण:
- आई-वडील हेच खरे दैवत आहेत.
- शहाणपण नेहमी वेगापेक्षा जास्त महत्त्वाचे असते.
- जीवनात बुद्धीने वागणे जास्त फायदेशीर ठरते.
३. गणेशाचे वाहन उंदीर
गणेशाचे वाहन उंदीर आहे. पौराणिक कथा सांगते की, एकदा ‘क्रोंच’ नावाचा एक दैत्य होता. तो सर्वत्र विध्वंस माजवत असे. गणेशाने त्याचा पराभव करून त्याला शाप दिला की, “तू उंदीर होशील आणि माझे वाहन बनेल.”
त्या दिवसापासून गणपतीचे वाहन उंदीर आहे. दिसायला लहान असला तरी उंदीर चपळ, हुशार आणि सर्वत्र शिरकाव करू शकतो.
शिकवण:
- जीवनात मोठेपण दिसण्यात नसते, तर कार्यक्षमतेत असते.
- लहान दिसणारे साधनसुद्धा मोठे कार्य करू शकतात.
- शक्तीबरोबर विनम्रता महत्त्वाची असते.
४. गणेश आणि चंद्राची कथा
गणेश चतुर्थीच्या दिवशी एक कथा सांगितली जाते. एकदा गणेश रात्री मोदक खाऊन आपले वाहन उंदीरावर बसले होते. अचानक उंदीर अडखळला आणि गणेश खाली पडले. हे पाहून चंद्राने हसू केले.
गणेश रागावले आणि चंद्राला शाप दिला की, “आजपासून तुझे दर्शन करणे अपशकुन ठरेल.” त्यानंतर देवतांनी विनंती केल्यावर गणेश म्हणाले, “गणेश चतुर्थीच्या दिवशी चंद्र पाहू नये. इतर वेळी मात्र त्याचा दोष कमी असेल.”
शिकवण:
- कोणाच्याही दुर्बलतेची थट्टा करू नये.
- हसण्याआधी समजून घ्यावे.
- प्रत्येकाला आदर दिला पाहिजे.
५. गणेश आणि व्यासांची महाभारत लेखन कथा
महाभारत लिहिण्यासाठी व्यासांना असा लेखक हवा होता जो अखंड लिहू शकेल. गणेशाने ती जबाबदारी स्वीकारली. पण अट घातली की व्यासांनी न थांबता सांगावे लागेल. व्यासांनीही अट घातली की गणेशाने प्रत्येक श्लोक लिहिण्याआधी त्याचा अर्थ समजून घ्यावा.
यामुळे गणेशाने व्यासांचे शब्द समजून घेतले आणि महाभारताचे अमूल्य ग्रंथलेखन झाले.
शिकवण:
- संयम, समजूतदारपणा आणि चिकाटीमुळे मोठे कार्य पूर्ण होते.
- ज्ञानाशिवाय लेखन अपूर्ण आहे.
- शहाणपण आणि लेखन यांचा सुंदर संगम घडवावा.
निष्कर्ष
गणेश चतुर्थी हा केवळ उत्सव नाही, तर तो जीवनातील अनेक मूल्ये शिकवणारा सण आहे. या पौराणिक कथांमधून आपल्याला शहाणपण, संयम, पालकांचा आदर, विनम्रता आणि श्रद्धा यांचा संदेश मिळतो. गणेश म्हणजे केवळ विघ्नहर्ता नाही, तर जीवनमार्गदर्शक आहे.
आजच्या आधुनिक जीवनातसुद्धा या शिकवणी खूप महत्त्वाच्या आहेत. यशस्वी होण्यासाठी बुद्धी, श्रम, आदर आणि श्रद्धा या चार गोष्टी आवश्यक आहेत. आणि हाच संदेश गणेश चतुर्थीच्या पौराणिक कथांमधून मिळतो.
