भारतीय संस्कृतीत नवरात्री उत्सवाला विशेष महत्त्व आहे. नवरात्र म्हणजे देवीच्या उपासनेचा, भक्तीचा आणि शुद्धीचा काळ. या नवरात्रीच्या पहिल्या दिवशी घटस्थापना केली जाते. घटस्थापना हा नवरात्रीचा प्रमुख आणि शुभ विधी मानला जातो. देवीची शक्ती आपल्या घरात आणण्यासाठी, तिच्या आशीर्वादाने घरात आनंद, शांती आणि समृद्धी नांदावी म्हणून घटस्थापना केली जाते. हा विधी केवळ धार्मिक परंपरेपुरता मर्यादित नाही, तर त्यामागे विज्ञान, श्रद्धा आणि भक्ती यांचा संगम आहे.
Table of Contents
घटस्थापनेचे महत्त्व
घटस्थापना म्हणजे देवीचे आवाहन. घट म्हणजे पवित्र कलश. हा कलश देवीचे रूप मानला जातो. त्यावर नारळ, आंब्याची पाने ठेवली जातात. कलशाच्या आतील पाणी किंवा गंगाजल हे जीवनाचे प्रतीक आहे. घटस्थापनेने घरातील वातावरण शुद्ध होते. देवीचा आशीर्वाद घरात येतो. यामुळे घरातील अडचणी दूर होतात. सौख्य, शांती आणि समृद्धी वाढते.
घटस्थापनेत मूळ उद्देश हा असतो की आपण आपल्या घरात देवीला सन्मानाने आमंत्रित करतो. नऊ दिवसांच्या उपासनेत देवीच्या नऊ रूपांचे पूजन केले जाते. त्यामुळे प्रत्येक दिवसाला वेगळे महत्त्व असते.
घटस्थापनेसाठी लागणारी सामग्री
घटस्थापनेत वापरली जाणारी प्रत्येक वस्तू पवित्र मानली जाते. चला पाहूया कोणती सामग्री लागते –
- मातीचा किंवा धातूचा घट (कलश)
- गंगाजल किंवा शुद्ध पाणी
- आंब्याची पाने
- नारळ
- सुपारी
- तांदूळ
- हळद-कुंकू
- फुले, हार
- लाल वस्त्र
- अक्षता
- जाऊळ (बार्ली, गहू किंवा जवाची बी)
- पान-फुले, हळद, कापूर, उदबत्ती
प्रत्येक वस्तूचा एक विशेष अर्थ आहे. नारळ हा समृद्धीचे प्रतीक आहे. आंब्याची पाने जीवनशक्ती दाखवतात. तांदूळ हे पवित्रता आणि स्थैर्याचे प्रतीक आहे.
घटस्थापनेची योग्य वेळ (मुहूर्त)
घटस्थापना नेहमी प्रातःकाळी, शुभ मुहूर्तावर करावी. यासाठी पंचांगात नवरात्रीच्या पहिल्या दिवसाचा मुहूर्त पाहिला जातो. घटस्थापना सामान्यतः प्रतिपदेच्या दिवशी, ब्राह्म मुहूर्त, अभिजित मुहूर्त किंवा इतर शुभ वेळेत केली जाते. चुकीच्या वेळी घटस्थापना टाळावी.
घटस्थापना विधी: पायरी-पायरीने मार्गदर्शन
१. घराची स्वच्छता
घटस्थापनेच्या आधी घर नीट स्वच्छ करावे. विशेषतः पूजा घर स्वच्छ करणे महत्त्वाचे आहे. जमिनीवर रंगोळी काढावी.
२. पूजेची जागा सजवणे
पूजेसाठी चौरंग किंवा पाट ठेवावा. त्यावर लाल वस्त्र अंथरावे. त्यावर तांदुळाचा थर ठेवावा.
३. कलश पूजन
मातीच्या किंवा तांब्याच्या कलशात शुद्ध पाणी भरावे. त्यात गंध, कुंकू, अक्षता टाकाव्यात. आंब्याची पाने ठेवावीत. नारळावर लाल कापड गुंडाळून, कुंकू-हळदीने सजवून तो कलशावर ठेवावा.
४. जाऊळ पेरणे
कलशाजवळ मातीत जव किंवा गहू पेरावे. हे नवरात्रीत उगवून देवीची कृपा दर्शवतात.
५. देवीचे आवाहन
नंतर देवीचे आवाहन केले जाते. मंत्र पठण करून, “माते, आपल्या कृपेने आमच्या घरात आनंद, सुख, शांती नांदो” अशी प्रार्थना केली जाते.
६. दीप प्रज्वलन
शेवटी दिवा लावून पूजा सुरू करावी. दिवा नवरात्रीच्या नऊ दिवस अखंड ठेवण्याची प्रथा आहे.
नवरात्रीत घट पूजन कसे करावे?
घटस्थापनेनंतर रोज सकाळी-संध्याकाळी देवीची पूजा केली जाते. तिला नैवेद्य दाखवला जातो. भोग लावले जातात. देवीला लाल फुले, चुनरी, बांगड्या, हार अर्पण केले जातात. देवीच्या प्रत्येक रूपाला वेगळ्या दिवशी पूजले जाते.
घटस्थापनेतील वैज्ञानिक दृष्टिकोन
भारतीय संस्कृतीत प्रत्येक विधीमागे एक विज्ञान आहे. घटस्थापनेत जेव्हा आपण कलशात पाणी भरतो, तेव्हा ते वातावरण शुद्ध करते. जव किंवा गहू पेरल्याने घरात हिरवळ वाढते. नारळ हे जीवन आणि पाण्याचे प्रतीक आहे. आंब्याची पाने कार्बन डायऑक्साइड शोषून वातावरण स्वच्छ करतात. दिव्याचा प्रकाश नकारात्मक ऊर्जा दूर करतो.
घरच्या घरी घटस्थापनेत घ्यावयाची काळजी
- घटस्थापना करताना मन शांत ठेवावे.
- पवित्र मनाने देवीला आवाहन करावे.
- स्वच्छता आणि शुद्धतेकडे लक्ष द्यावे.
- दिवा अखंड ठेवण्याचा प्रयत्न करावा.
- घटस्थापना विधी मुलांना समजावून सांगावा, म्हणजे त्यांनाही परंपरेचे महत्त्व कळेल.
घटस्थापना आणि कौटुंबिक एकता
घटस्थापना केवळ धार्मिक विधी नाही, तर ती घरातील सौहार्द आणि एकतेचे प्रतीक आहे. नवरात्रात संपूर्ण कुटुंब एकत्र येते. देवीची पूजा करतो, भजन-कीर्तन करतो. यामुळे नात्यांत प्रेम वाढते.
घटस्थापना विधीशी जोडलेल्या कथा
भारतीय पुराणांत घटस्थापना आणि देवीच्या शक्तींच्या अनेक कथा आहेत. देवी दुर्गेने महिषासुराचा वध करून धर्माचे रक्षण केले. तिच्या शक्तीचे स्मरण करून घटस्थापना केली जाते. काही ठिकाणी घटस्थापना ही ब्रह्मदेव, विष्णु आणि महेश यांच्या उर्जेचे आवाहन मानले जाते.
आजच्या काळात घटस्थापनेचे महत्त्व
आधुनिक जीवनशैलीत लोक परंपरा विसरत चालले आहेत. पण घटस्थापना हा असा विधी आहे जो आपल्याला आपल्या मुळांशी जोडतो. यामुळे मुलांमध्ये संस्कार रुजतात. विज्ञान आणि श्रद्धा यांचा संगम समजतो.
निष्कर्ष
घटस्थापना हा नवरात्रीचा अत्यंत महत्वाचा विधी आहे. यात भक्ती, श्रद्धा, विज्ञान आणि परंपरा एकत्रित दिसतात. घरच्या घरी घटस्थापना करून आपण देवीला आमंत्रित करतो. तिच्या आशीर्वादाने आपले जीवन सुखी, समृद्ध आणि आनंदी होते.
