कोळी समाजात नारळी पौर्णिमा कशी साजरी केली जाते?

भारतीय सण-उत्सवांमध्ये “नारळी पौर्णिमा” हा एक अत्यंत महत्त्वाचा सण मानला जातो. विशेषतः कोकण किनारपट्टीवरील कोळी समाजासाठी हा सण एक सामाजिक, धार्मिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या विशेष स्थान असलेला आहे. नारळी पौर्णिमा म्हणजे समुद्र देवतेचे पूजन, ऋतूंमधील बदलाचा स्वागत आणि नव्या मच्छीमार हंगामाची सुरुवात.

या ब्लॉगमध्ये आपण पाहूया की कोळी समाजात नारळी पौर्णिमा हा सण कसा साजरा केला जातो, त्यामागचे धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व काय आहे, आणि या दिवशीचे वातावरण किती रंगीबेरंगी असते.

कोळी समाज आणि समुद्र यांचे अतूट नाते

कोळी समाज हा प्रामुख्याने महाराष्ट्र, गोवा आणि गुजरातच्या समुद्रकिनारी वास्तव्य करणारा पारंपरिक मच्छीमार समाज आहे. त्यांच्या जीवनशैलीचा आणि उपजिविकेचा मुख्य आधार म्हणजे समुद्र.

समुद्र हा त्यांच्या दृष्टीने केवळ उपजीविकेचे साधन नसून तो एक पूजनीय देवता आहे. त्यामुळे वर्षभर समुद्रात मासेमारी करणाऱ्या कोळी बांधवांना एक दिवस समुद्रदेवतेसाठी समर्पित करायचा असतो – आणि तो दिवस म्हणजे नारळी पौर्णिमा.

नारळी पौर्णिमा म्हणजे काय?

नारळी पौर्णिमा हा सण श्रावण महिन्याच्या पौर्णिमेला साजरा केला जातो. या दिवशी समुद्रात नारळ अर्पण करून समुद्र देवतेची पूजा केली जाते. यामागील श्रद्धा अशी की समुद्र शांत राहावा, मासेमारीला चांगले यश मिळावे आणि कोणताही अपघात होऊ नये.

श्रावण महिन्यानंतर येणाऱ्या मासेमारीच्या हंगामाचीही ही सुरुवात असते. त्यामुळे कोळी बांधव मोठ्या उत्साहाने या दिवसाची तयारी करतात.

नारळी पौर्णिमा सणाच्या आधीची तयारी

नारळी पौर्णिमेच्या काही दिवस आधीच कोळी वस्त्यांमध्ये सणाची चाहूल लागते. घराघरांत स्वच्छता केली जाते. नौका रंगवून सजवण्यात येतात. पारंपरिक कोळी नृत्य आणि गीतांची तालमी सुरू होतात.

कोळी स्त्रिया पारंपरिक नऊवारी साड्या नेसतात, दागदागिने परिधान करतात. पुरुष पारंपरिक कोळी पेहरावात सज्ज होतात. बोटीवर फुलांची सजावट केली जाते. काही ठिकाणी कोळी बांधव “शुभमुहूर्त” ठरवून एकत्र पूजन करतात.

नारळी पौर्णिमेचा मुख्य दिवस

सकाळपासूनच कोळी वाड्यांमध्ये गडगडाट वातावरण असते. देवघरात देवांची पूजा होते. विशेषतः समुद्रदेवतेसाठी नारळ, फुलं, हळद-कुंकू, सुपारी यांचं अर्पण केलं जातं.

दुपारनंतर सर्वजण एकत्र येऊन समुद्रकिनारी जातात. एका ठराविक बोटीवर मूर्ती किंवा प्रतीक रूपात समुद्र देवतेची स्थापना केली जाते. पूजेसाठी नारळ, आरती, अगरबत्ती, नैवेद्य नेला जातो.

नारळी पौर्णिमा– समुद्र देवतेची पूजा

समुद्र किनाऱ्यावर सर्व बोटी एका ठिकाणी उभ्या केल्या जातात. मग पारंपरिक पद्धतीने मंत्रोच्चार, फुलं-नारळ वाहून समुद्राची पूजा केली जाते. समुद्रात नारळ अर्पण केला जातो. हा नारळ म्हणजे कोळी समाजाचा समुद्राशी असलेला कृतज्ञतेचा आणि सुरक्षिततेचा करार.

यावेळी सर्वजण एकसाथ आरती म्हणतात आणि समुद्राची स्तुती करतात.

नौका मिरवणूक आणि कोळी नृत्य

पूजनानंतर एक आकर्षक नावांची मिरवणूक काढली जाते. फुलांनी सजवलेल्या बोटी समुद्रात फेरफटका मारतात. त्या बोटीवर ढोल-ताशा आणि पारंपरिक वाद्यांच्या गजरात कोळी लोक पारंपरिक नृत्य करतात.

कोळी नृत्य हा या सणाचा खूप महत्त्वाचा भाग आहे. पारंपरिक कोळी गीते गात गात आणि विशिष्ट पद्धतीने गटात नाचत ही मंडळी उत्साहाने सण साजरा करतात. स्त्रिया आणि पुरुष दोघंही यात सहभागी होतात.

नारळी पौर्णिमा खास पारंपरिक जेवण

या दिवशी कोळी समाज खास पारंपरिक जेवण बनवतो. उदा. नारळ घालून केलेला मासे-भात, सुकी मासळीची भाजी, बोंबील फ्राय, सोबत नारळाच्या दुधात बनवलेली गोड खीर.

शाकाहारी कोळी लोक नारळाचे विविध पदार्थ करतात – उदा. नारळाचा भात, नारळाच्या वड्या, पातोळी इत्यादी.

कोळी समाजाची श्रद्धा आणि समुद्रावरील प्रेम

कोळी समाज समुद्राला फक्त व्यवसायाचं साधन मानत नाही, तर तो त्यांच्या दृष्टीने देव आहे. त्याला वाचवण्यासाठी, सन्मान देण्यासाठी आणि त्याच्या कृपेसाठीच नारळी पौर्णिमा साजरी केली जाते.

कोळी समाजाचे वडीलधारे म्हणतात – “समुद्र दिला तेवढाच घेईल, पण आपण त्याचं पूजन केलं तर तो आपल्यावर कृपा ठेवतो.” ही भावना त्यांचं समुद्रावरील प्रेम दर्शवते.

आजच्या पिढीसाठी नारळी पौर्णिमेचं महत्त्व

आजच्या तरुण कोळी पिढीने या परंपरांचा अर्थ आणि सौंदर्य जपायला हवं. आधुनिक जीवनात, जिथे परंपरा विसरल्या जात आहेत, अशा वेळी नारळी पौर्णिमा हा एक असा सण आहे जो आपल्याला निसर्ग, समुद्र, आणि आपली संस्कृती यांच्याशी जोडतो.

नारळी पौर्णिमा म्हणजे एक सजीव परंपरा

हा सण केवळ धार्मिक उत्सव नाही, तर एक समुद्रावर आधारित संस्कृतीचं प्रतीक आहे. यात श्रद्धा आहे, कृतज्ञता आहे, उत्साह आहे आणि निसर्गाशी जोडलेली सजीव भावना आहे. कोळी समाजाने ही परंपरा आजवर जपली आहे आणि भविष्यातही जपावी हीच अपेक्षा.

निष्कर्ष

नारळी पौर्णिमा कोळी समाजासाठी केवळ एक सण नाही, तर तो त्यांच्या जीवनशैलीचा एक अविभाज्य भाग आहे. समुद्रासोबतचा त्यांचा भावनिक संबंध आणि निसर्गाशी नातं अधिक घट्ट करणारा हा सण आजच्या काळातही तितकाच महत्त्वाचा आहे.